ابن‌رفاعی ابوالعباس احمد بن علیاِبْنِ رِفاعی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد (محرم ۵۰۰ - ۵۷۸ق/سپتامبر ۱۱۰۶-۱۱۸۲م)، از مشاهیر صوفیه و مؤسس طریقه رفاعیّه (بطائحیه یا احمدیه) است. ۱ - زندگیپدر وی از مغرب به عراق آمد و در قریه ام عبیده از قراء بطائح - میان بصره و واسط - ساکن شد و در آن‌جا با خواهر شیخ منصور زاهد ازدواج کرد و احمد ثمره این پیوند بود و از این رو ابن رفاعی را مغربی الاصل خوانده‌اند؛ در حالی که برخی اصل او را از عرب دانسته‌اند. [۱]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۴، ص۲۶۰، قاهره، ۱۳۵۰ق.
[۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۱۷۱.
او هنوز به دنیا نیامده بود که پدرش درگذشت و دایی او شیخ منصور تربیت او را بر عهده گرفت. [۳]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، ج۶، ص۲۴، قاهره، ۱۳۸۸ق.
[۴]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۵۹۰، بغداد، ۱۳۹۰ق.
به نقل بیشتر مآخذ وی را از این رو ابن رفاعی نامیده‌اند که یکی از اجدادش علی بن رفاعه نام داشت، ولی برخی دیگر نسب او را از قبیله‌ای عرب به نام بنی رفاعه دانسته‌اند. [۵]
شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۴۰، قاهره، ۱۳۱۵ق.
نسبت او در برخی از تواریخ و طبقات «رفاعی» نیز آمده است. [۶]
ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۸، ص۳۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۱م.
[۷]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، ج۲۱، ص۷۷-۷۸.
[۸]
صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ج۷، ص۲۱۹، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
[۹]
غسانی، ملک اشرف، العسجد المسبوک، ج۲، ص۱۸۷، بغداد/ بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۱۰]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۴، ص۲۵۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.
او از سادات حسینی بود و نسبتش با ۱۲ واسطه به امام موسی بن جعفر (ع) می‌رسید. [۱۱]
ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، ج۱، ص۹۳، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
ابن رفاعی در ام‌عبیده وفات یافت و چون به هنگام مرگ دارای فرزندی نبود، فرزندان برادرش سالیان درازی مقام شیخوخت و ولایت را به نحو موروثی برای خود حفظ کردند. [۱۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۱۷۱.
[۱۳]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، ج۶، ص۲۷، قاهره، ۱۳۸۸ق.
۲ - مذهباکثر مآخذ او را فقیهی شافعی مذهب معرفی کرده‌اند، [۱۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۱۷۱.
[۱۵]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۴، ص۲۵۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.
و برخی گفته‌اند که مدت کوتاهی بر مذهب شافعی تفقه نموده است. [۱۶]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، ج۳، ص۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۳ - مشایخ و شاگرداننسبت او در طریقت به شبلی و جنید بغدادی می‌رسد، و گفته‌اند که داییش شیخ منصور زاهد ، شیخ او در طریقت بوده است. [۱۷]
ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، ج۱، ص۹۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۸]
جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، ج۱، ص۵۳۳، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۷ش.
مؤلف خزینة الاصفیاء او را یکی از مریدان خاص شیخ عبدالقادر گیلانی می‌داند که در اواخر عمر شیخ به او رسیده و از هدایت او بهره گرفته است. [۱۹]
غلام سرور، خزینة الاصفیاء، ج۱، ص۱۰۱، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
[۲۰]
ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، ج۱، ص۱۰۱، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
گویند که او شیخی صاحب کرامت بوده و مریدان بسیار داشته است. [۲۲]
شبلنجی، مؤمن، نورالابصار، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۶، بولاق، ۱۲۹۰ق.
به برخی از پیروان او نیز احوال و امور عجیبی نسبت داده‌اند که از آن جمله خوردن مارهای زنده، سوار شدن بر درندگان، فروافکندن خود از فراز درختان خرما و داخل شدن در تنورهای افروخته را می‌توان یاد کرد. [۲۳]
ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۸، ص۳۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۱م.
[۲۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۱۷۲.
بعضی از مؤلفین اینگونه اعمال را شیطانی و خاص پیروان ناصالح ابن رفاعی دانسته‌اند [۲۵]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، ج۳، ص۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۲۶]
جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، ج۱، ص۵۳۲، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۲۷]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۴، ص۲۶۰، قاهره، ۱۳۵۰ق.
و ذهبی [۲۸]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، ج۳، ص۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
زمان رواج آن را بعد از تسلط مغول بر عراق دانسته است.۴ - ویژگیهادرباره خصوصیات اخلاقی او گفته‌اند که مردی متواضع، سلیم النفس و مجرد از دنیا بود و هیچ چیز ذخیره نکرد، بسیار کم سخن می‌گفت و خود را مأمور به سکوت می‌دانست. در تابستان و زمستان بیش از یک لباس نمی‌پوشید و دو یا سه روز یک بار غذا می‌خورد. [۲۹]
ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۸، ص۳۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۱م.
[۳۰]
شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۴۵، قاهره، ۱۳۱۵ق.
[۳۱]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، ج۶، ص۲۶، قاهره، ۱۳۸۸ق.
یکی از ویژگیهای اخلاقی او این بود که از آزردن حیوانات، حتی پشه و ملخ نیز احتراز می‌کرد. [۳۲]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، ج۶، ص۲۴- ۲۵، قاهره، ۱۳۸۸ق.
۵ - آثاردرباره آثار و تألیفات او در مآخذ متقدم چیزی دیده نمی‌شود، جز آنکه سخنانی از او نقل کرده و ابیاتی را به او نسبت داده‌اند و سبکی می‌گوید وی کتابی در فقه شافعی با عنوان التنبیه داشته است. [۳۳]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، ج۶، ص۲۴، قاهره، ۱۳۸۸ق.
در مآخذ متأخر از کتابهای زیر به عنوان آثار ابن رفاعی نام برده شده است: ۱. البرهان و معانی بسم‌الله الرحمان الرحیم ؛ [۳۴]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۵، بیروت، ۱۹۵۷م.
۲. حزب الرفاعی، که مشتمل بر آیات و ادعیه و اذکار است [۳۵]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۱، ص۴۲۷.
۳. الحزب الصغیر [۳۶]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۱، ص۴۲۷.
۴. تفسیر سورة القدر ۵. الطریق الی الله و حالة اهل الحقیقة مع الله ۶. شرح التنبیه فی فروع الفقه الشافعی ۷. النظام الخاص لا´هل الاختصاص [۳۷]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۵، بیروت، ۱۹۵۷م.
۸. حکم الرفاعی ۹. السرالمصون ۱۰. رحیق الکوثر من کلام الغوث [۳۸]
مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، ج۲، ص۳۲۳، تبریز، ۱۳۴۶ش.
۱۱. دو مجلس، که آنها را در سالهای ۵۷۷، ۵۷۸ق القا کرده است [۳۹]
دائرة المعارف الاسلامیة.
۱۲. دیوان قصائد [۴۰]
دائرة المعارف الاسلامیة.
از آثار او چند کتاب به چاپ رسیده است: رحیق الکوثر من کلام الغوث الرفاعی الاکبر، بیروت، ۱۸۸۷م؛ حکم الرفاعی، مطبعة شرف، ۱۳۰۱ق؛ السرالمصون، قاهره، ۱۳۰۹ق؛ النظام الخاص لاهل الاختصاص، مطبعة علمیه، ۱۳۱۳ق. [۴۱]
سرکیس، چاپی، ج۱، ص۶۴۷ - ۶۴۸.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۱م. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق. (۵) ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۶) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، بغداد، ۱۳۹۰ق. (۷) جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۷ش. (۸) دائرة المعارف الاسلامیة. (۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان. (۱۰) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۱) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق. (۱۲) سرکیس، چاپی. (۱۳) شبلنجی، مؤمن، نورالابصار، بولاق، ۱۲۹۰ق. (۱۴) شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۱۵ق. (۱۵) صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۱۶) ظاهریه، خطی (تصوف). (۱۷) غسانی، ملک اشرف، العسجد المسبوک، بغداد/ بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. (۱۸) غلام سرور، خزینة الاصفیاء، لکهنو، ۱۲۹۰ق. (۱۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۲۰) مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن رفاعی»، ج۳، ص۱۲۴۸. |